De Vijfhoek, een Haarlemse brouwerij?

De meeste Haarlemmers zullen het niet vreemd vinden, een brouwerij van die naam. Immers, Haarlem kan bogen op een wijk van die naam (het zuidwestelijk gedeelte van de oude binnenstad, www.wijkradenhaarlem.nl/vyfhoekraaksdoelen), en binnen die wijk op een populair café met dezelfde naam (www.cafedevijfhoek.nl). Een brouwerij de Vijfhoek zullen ze dus ook in dat deel van de stad zoeken. Onmogelijk is dat niet, want het Fortuin en de W zijn twee van de Haarlemse brouwerijen die midden in de Vijfhoek gelegen hebben. De wijk ontleent zijn naam trouwens aan de vorm, een keurige vijfhoek. Maar toch, de naam Vijfhoek is voor een brouwerij niet specifiek Haarlems. En een brouwerij van die naam was evenmin in de huidige wijk van die naam gelegen. Tot nu toe vond ik vier brouwerijen met de naam Vijfhoek, twee in Haarlem, een aan de Oudegracht en een aan de Burgwal. Maar er was in zeventiende en achttiende eeuw ook een brouwerij de Vijfhoek actief in Enkhuizen, en tot in de negentiende eeuw ook nog een in Middelburg. De naam is dus minder exclusief dan Haarlemmers zouden denken.

De eerste Vijfhoek (Oudegracht)

Zoals gezegd kende Haarlem twee brouwerijen die met de naam Vijfhoek getooid waren. Niet tegelijk, want dat zou behoorlijk verwarrend zijn geweest. De ene was gelegen aan de Oudegracht, het gedeelte dat vroeger ook wel werd aangeduid met Smalle Gracht; het is het eerste stuk van de huidige Gedempte Oudegracht gerekend vanaf het Spaarne, en de brouwerij was gelegen in het deel dat begrensd wordt door de Essenstraat aan de oostkant en de De Witstraat aan de westkant. Lang hield deze brouwerij de naam niet, want hij komt ook voor als de Toll, de Dissel en ging uiteindelijk door onder de naam de Boog. Die brouwerij de Boog werd weer een azijnmakerij van dezelfde naam, die het onder beheer van de firma de Weduwe Herman Draveman zelfs tot in de twintigste eeuw uithield. Het bedrijf en daarmee de merknaam werd overgenomen door concurrent Haas Azijn, die nog tientallen jaren het merk Boog Azijn bleef voeren. Maar dat alles is een ander verhaal dat ik in een later stadium wel eens zal vertellen.

De tweede Vijfhoek (Burgwal)

Zoals inmiddels al duidelijk gaat het hier verder over de brouwerij de Vijfhoek die gelegen was aan de Burgwal, aan de oostzijde van het Spaarne. Ook deze brouwerij had aanvankelijk een andere naam. De ouderdom is vooralsnog niet vast te stellen. Bekend is dat er aan de Burgwal al aan het einde van de veertiende eeuw tenminste een brouwerij gelegen was. Het gaat te ver om te veronderstellen dat de Griffioen (de eerdere naam van de Vijfhoek) terug te voeren is tot die tijd. Zeker is dat de brouwerij onder de naam de Griffioen al dateert van begin van de zeventiende eeuw, en misschien nog iets vroeger. De eerste namen die we in combinatie met deze brouwerij vinden, zijn die van vader Barent Gerritss en zoon Gerrit Barentss. De eerste bezit een kwart, de tweede drie kwart, wat blijkt als Gerrit zijn aandeel in 1603 verkoopt aan Catrijn Dircxdr, weduwe van Willem Pieterss in leven secretaris van Amsterdam. Rond de eigendom van Gerrit Barentss en het feit of hij werkelijk de gehele tijd de brouwer van de Griffioen was zijn wel wat onduidelijkheden. In 1603 is hij namelijk vermeld als de brouwer in de Gecroonde Moutschop, een tot nu toe niet goed te plaatsen brouwerij. Gerrit komt voor als brouwer in de jaren 1602-1614 en 1620-1621, maar onduidelijk is in welke brouwerij. In 1608 werd Gerrit weer als eigenaar van de Griffioen genoemd, omdat hij zijn aandeel toen als onderpand gaf, voor een bedrag van 1200 gulden als borgstelling voor de Alkmaarse biersteker Gerrit Aernts Timmerman. In deze akte is duidelijk sprake van “zijne huijsinge, erve, brouwerie ende toebehoorten”, waaruit geconcludeerd kan worden dat hij er toen ook woonde en werkzaam was. Het verdwijnen van Gerrit Barentss uit de administratie van de brouwgelden na 1621 wijst er op dat hij in elk geval na dat jaar geen brouwer meer was. Dat de brouwerij gestaakt werd leren we weer uit een andere bron, het kohier van de verponding van 1628, waarin gemeld werd dat de brouwerij van Gerrit Baertentss “uijtgebroken” is en er geheel “desolaet” bij ligt. Dat wijst natuurlijk niet op veel activiteit. Op 1 november 1632 wordt de brouwerij nog een keer genoemd als belending bij een verkoop, en deze heet dan “de brouwerije geweest van ’t Griffioen”.

Merk van brouwerij de Vijfhoek (1647)

Kort daarop moet Jan Cornelissen in hetzelfde perceel opnieuw een brouwerij gestart zijn, want vanaf 1633 komt hij voor in de administratie van de brouwgelden. Zijn brouwerij wordt aangeduid met de naam Vijffhoeck. Dat het om hetzelfde perceel moet gaan blijkt uit een aantal akten. Zo koopt hij in 1633 drie vierde deel van de brouweij van de Griffioen, gekomen van Gerrit Barentss, waarvan het laatste vierde deel aan diens kinderen toe komt. En ook is bij de Vijfhoek in 1648 sprake van een loden goot die de vorige eigenaar Gerrit Barentss heeft laten leggen. En in 1668 werd gesproken van een vordering die sinds 15 oktober 1615 op het perceel rustte, in hoofdsom groot 800 gulden, tegen een rente van 5%. Deze was op het pand gevestigd in het testament van Barent Gerritss en Femmetje Harmens ten bate van hun kleinkinderen, en kon pas afgelost worden indien aan alle voorwaarden in het testament was voldaan. Jan Cornelissen komt met verschillende namen voor in de administratie van de brouwgelden. Soms met de naam Molenaer, soms met de naam Van Meeckelen, en soms met de naam De Jongh, een naam die later door zijn kinderen gevoerd blijkt te zijn. De naam Van Meeckelen identificeert hem als lid van een familie van Haarlemse brouwers van het “tweede plan”. Niet de brouwers die behoorden tot het Haarlemse stadsbestuur en daarmee tot de stedelijke elite, maar uit de gegoede burgerij.

Jan Cornelissen moet rond 1641 overleden zijn, omdat vanaf 1642 zijn weduwe Kniertje (of Cunera) Claes als brouwster vermeld wordt. Zij heeft in elk geval tot 1660 de brouwerij gedreven, in 1661 wordt deze nog wel genoemd, maar zonder naam van de brouwer. Mogelijk is Kniertje in 1660 overleden en hebben de erfgenamen het bedrijf in de loop van 1661 geliquideerd. Als zij in 1668 overgaan tot verkoop is ook geen sprake meer van een brouwerij, maar slechts van een mouterij. Deze zal het ook niet lang meer gemaakt hebben. Het laatste wat we van dit bedrijf horen is in 1687, als sprake is van het huis “van outs genaemt de brouwrije van de Vijffhoeck”. De locatie van de brouwerij is nog niet exact vastgesteld. Wel is het een en ander bekend uit transportakten. De ligging aan de Burgwal staat buiten kijf, maar uit de akte van 1687 weten we ook dat er een achteruitgang was aan de Hondesteeg. Verder bezat de brouwer ook een huis aan de Hagestraat. We moeten de brouwerij dus zoeken in de buurt van die straat en steeg. En dan komen we terecht aan de zuid westkant van de Burgwal. De Hondesteeg liep evenwijdig aan de Burgwal, van de Hagestraat in de richting van de Antoniestraat en is thans bekend onder de naam St. Antoniesteeg; blijkbaar vond men de naam van die steeg aan het begin van de twintigste eeuw niet aantrekkelijk genoeg.

Gevelsteen van de Enkhuizer Vijfhoek

De Vijfhoek in Enkhuizen en Middelburg, de oorsprong van de naam

Eerder sprak ik over de wijk de Vijfhoek. Maar daaruit werd al duidelijk dat dit niet de naamgever was van de Haarlemse brouwerijen. Gedacht zal moeten worden aan het pentagram, de vijfpuntige ster. Het pentagram is bekend als magisch symbool, wat me wel nieuwsgierig laat zijn naar het bier dat bij de brouwerijen van die naam geproduceerd werd. Uit de hierboven getoonde afbeelding uit de administratie van de brouwgelden blijkt dat dit symbool in elk geval gebruikt werd voor de brouwerij van Kniertje Claes. Ook de Enkhuizer brouwerij was getooid met het pentagram, wat blijkt uit de gevelsteen die nog steeds aanwezig is aan de Dijk in Enkhuizen. De brouwerij in Enkhuizen bestond in elk geval al in 1630; in 1765 was sprake van de gewezen brouwerij. Hoe oud de Middelburgse brouwerij is, dat is mij niet bekend. Zeker is dat het bedrijf in de jaren zestig van de negentiende eeuw nog werkzaam was. Of dit bedrijf als kenteken ook van het pentagram gebruik maakte weet ik niet.

Advertentie van de Middelburgse Vijfhoek 1859